Screening. Een term met meerdere betekenissen, zoals algemeen medisch onderzoek, antecedentenonderzoek, sterkte/zwakte analyse, een eerste verkenning van de problematiek, het proces van beoordelen op geschiktheid. Als een partner van een integriteitsbureau enkele maanden voor de gemeenteraadsverkiezingen over screening schrijft, zal het wel over het screenen van kandidaat-wethouders gaan. Wij duiden zo’n screening aan als risicoanalyse integriteit. De voorbereidingen daarvoor zijn bij ons in volle gang en de offertes en opdrachten komen wekelijks voorbij. Toch is dat niet het soort screening waar ik het nu over wil hebben. In het afgelopen jaar kwam ook een andere vorm van screening geregeld voorbij. En dan in de betekenis van een eerste verkenning van een mogelijke integriteitskwestie, soms ook vooronderzoek genoemd. Ik heb gezien dat zo’n (eerste) screening een zeer waardevol instrument is.
Niet zelden breekt er lichte paniek uit als melding wordt gemaakt van een vermoeden van een integriteitsschending. En dat heeft alles te maken met de gevoeligheid van het onderwerp en nog meer met het stigma dat een integriteitsonderzoek op kan leveren. Ook als een onderzoek de betrokkene vrij pleit of het gestelde feit niet bewezen kan worden, blijft daarna rondom die betrokkene bij zijn of haar omgeving soms toch iets hangen van ‘hij of zij was (eerder) betrokken bij een integriteitskwestie’. Daarom is het goed niet direct in de onderzoekmodus te schieten als er een vermoeden van een integriteitsschending wordt gemeld. Ga eerst na of de melding ontvankelijk is en welke andere regels of afspraken er zijn die gevolgd moeten worden.
Het afgelopen jaar was ik betrokken bij een eerste screening van integriteitsmeldingen over het handelen van zowel medewerkers als bestuurders. En in meerdere gevallen leidde de screening van de melding niet tot een feitenonderzoek of integriteitsonderzoek. Ten aanzien van de ontvankelijkheid kan allereerst beoordeeld worden of de melding voldoet aan de eisen die daaraan gesteld worden uit de eigen regeling, of deze voldoende concreet is en tijdig is ingediend (de formele aspecten). Als dat het geval is kan daarenboven een eerste screening plaatsvinden of feitenonderzoek nodig en gerechtvaardigd is, of dat een andere – minder belastende of minder ingrijpende – oplossing mogelijk is. Daarbij kunnen individuele gesprekken plaatsvinden met de melder en de beschuldigde (betrokkene).
Bij de eerste screening kan getoetst worden op de aard en ernst van de kwestie, de verifieerbaarheid of valideerbaarheid en de waarschijnlijkheid of geloofwaardigheid van hetgeen gemeld is. Hierbij gaat het dus een slag dieper dan bij de ontvankelijkheidstoets of de melding conform de regeling is ingediend. Bij de screening gaat het om een meer inhoudelijke beoordeling. Betreft het wel een integriteitskwestie? In de praktijk komt het meer dan eens voor dat in arbeidsrechtelijke geschillen de integriteitskaart wordt getrokken. Het is dan zaak om goed te kijken of daar voldoende reden voor is. Ook komt het voor dat een fout van een medewerker of het niet volgens de regels handelen, als niet-integer handelen wordt gemeld. Waar gehakt wordt, vallen spaanders. Op elke werkvloer worden fouten gemaakt, groot en klein, maar dat betekent niet automatisch dat de integriteit in het geding is. Het is van belang de aard van de fout te toetsen, zodat medewerkers die te goeder trouw hun werk doen niet onverhoeds in een integriteitsonderzoek worden betrokken. Niet-integer handelen vraagt immers ook een zekere mate van bewustzijn van of oogmerk in het handelen.
Naast het beoordelen van de aard is ook de ernst van de vermeende integriteitsschending van belang, om te voorkomen dat ‘klein bier’ disproportionele opvolging krijgt. Uiteraard zijn er wel situaties waarin ogenschijnlijk kleine vergrijpen wel een onderzoek en zware maatregelen rechtvaardigen. Een greep in de kas, ook als de diefstal in omvang gering is, kwalificeert vanwege het bewust handelen en het geschonden vertrouwen, al snel als ernstig genoeg. In de eerste screening wordt ook beoordeeld of het gestelde feit onderzoekbaar c.q. verifieerbaar is. Als de melding (of klacht) ziet op vermeende ongewenste omgangsvormen die zich uitsluitend in een een-op-een situatie hebben voorgedaan en er geen ondersteunend of ander bewijs is, dan valt er na een eerste screening waarbij melder en betrokkene zijn gesproken, vaak niets meer te onderzoeken. Ook bestaat de mogelijkheid dat alle relevante feiten al in de eerste screening op tafel zijn gekomen en om die reden geen nader onderzoek volgt.
Ik gebruikte hiervoor al een aantal keren de term ‘eerste screening’. Dat is een term die in veel handhavingsprotocollen voor politiek ambtsdragers staan. Steeds meer gemeenteraden en colleges hebben een protocol dat het te lopen proces beschrijft indien sprake is van een melding of vermoeden van een integriteitsschending. Juist in deze setting is een eerste screening van belang, want in vergelijking met andere soorten organisaties wordt de melding of uitkomst van een onderzoek naar het handelen van een raadslid, wethouder of burgemeester vaker openbaar. Dat vraagt om de grootst mogelijke zorgvuldigheid en dan is een eerste screening te verkiezen boven direct een feitenonderzoek instellen.
Een screening heeft dus niet alleen veel betekenissen, maar een screening zoals hiervoor besproken, betekent in de praktijk ook veel. Wilt u de rust bewaren als zich een melding of vermoeden van een integriteitsschending aandient, zorg dan dat uw organisatie goed voorbereid is. En dus dat u de regelingen rondom integriteit op orde heeft, inclusief een zorgvuldige toets op ontvankelijkheid en eerste screening van de melding. Daarbij kan BING desgewenst ondersteunen.
